Söz və ifadə azadlığı bütün vətəndaşların əsas hüquqlarıdır. Təəssüf ki, Azərbaycanda bu hüquqları boğmaq təhlükəsi yaradan yeni media qanunu qəbul edilib və Azərbaycan Respublikası Medianın İnkişafı Agentliyi tərəfindən müəmmalı şəkildə icra edilir.

2021-ci ildə yaradılan Medianın İnkişafı Agentliyinə (MİA) internet saytlarını yoxlamaq, cəza tədbirləri tətbiq etmək və tənqidi olmayan saytları reyestr xidmətində qeydiyyatdan keçirmək üçün geniş səlahiyyətlər verilib. Agentlik qanunun milli təhlükəsizliyi qorumaq üçün zəruri olduğunu iddia edir; lakin bunun nədən ibarət olduğu və nə üçün lazım olduğu aydın deyil.

Bu yeni "media haqqında qanun"unun tətbiqi Azərbaycanda ifadə azadlığı ilə bağlı ciddi suallar yaradıb. Bir çox veb-saytlar heç bir lazımi proses və ya şəffaflıq olmadan müxtəlif bəhanələrlə qanunun gətirdiyi despot maddələrin köməkliyi ilə qeydiyyatdan keçirilmir. Bu, qanunun senzura və nəzarət aləti kimi istifadə olunduğunun göstəricisidir.

Bu yazımızda biz Azərbaycanın yeni media qanununun söz və ifadə azadlığını necə pozduğunu araşdıracaq, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin müəmmalı addımlarını və yeni media qanununu az şəffaflıq və ya ictimai qınaqla qarşılanacaq tərzdə necə həyata keçirdiyini müzakirə edəcəyik.

Azərbaycan Respublikası Medianın İnkişafı Agentliyi -  baxış

Azərbaycan hakimiyyəti öz Medianın İnkişafı Agentliyi fəndini tətbiq etməklə ölkədə medianın fəaliyyətini və ifadəsini tənzimləmək üçün həddindən artıq tədbirlər görür. Bu, ənənəvi çap, rəqəmsal və ya yayım mediasından asılı olmayaraq, qaydaları jurnalistikanın bütün növlərinə təsir edən bir agentlikdir. Agentlik həm yerli, həm də beynəlxalq auditoriya üçün məzmun paylaşımını diktə edir və xəbər mənbələrini tənzimləyir.

Agentlik həmçinin “kopyala-yapışdır” yoxlamaları proqramını təqdim edib ki, bu proqramda bütün məzmun dərc edilməzdən əvvəl dövlət rəsmiləri tərəfindən təsdiqlənməlidir. Bu proqram Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi əsasında söz azadlığı təminatlarına ziddir və siyasət, din və ya mədəniyyətlə bağlı məsələləri hər hansı şəkildə əhatə edən hər hansı vebsaytda və ya onlayn xidmətdə ciddi qaydalar qoyur.

Onlar həmçinin senzuradan qaçmaq üçün qeyri-kritik saytların hökumətdə qeydiyyata alına biləcəyi “media reyestri xidməti” yaradıblar. Bu həm avtoritar xarakter daşıdığı, həm də söz azadlığının pozulması ilə bağlı daxilivə  beynəlxalq mənbələrdən tənqid ilə qarşılanıb.

Media Haqqında Yeni Qanun və Onun Söz Azadlığına Təsiri

“Media haqqında” yeni qanunun icrasında əsas məsul fiqur Azərbaycan Media İnkişafı Agentliyidir. Qanunun məqsədi media azadlığını “tənzimləmək” və “qorumaq”dır, lakin onun vətəndaşların hüquqlarını birbaşa pozan bir neçə aspekti var.

Hakimiyyət hazırda media təşkilatlarından  öz mənafeyinə uyğun yaratdığı qurumdanqeydiyyatdan keçmələrini tələb edir ki, bu da istənilən formada ədalət prinsiplərini pozur. Bundan əlavə, yalnız reyestr xidmətində dövlət qurumlarına və onun siyasətlərinə qarşı tənqidi olmayan məqalə və xəbərləri təşviq edən veb-saytları qeydiyyata almaqla, informasiya üzərində monopoliya yaradır.

Qanunda istifadə edilən birmənalı olmayan terminlər də vətəndaşları senzura qarşısında aciz qoyub. Agentlik onların məxfilik və gizlilik hüquqlarını pozan “dövlət sirri” sayıla bilən məzmun və ya bəyanatlar axtaran internet saytlarını tədqiq edir. Bu proses hələ də sirr olaraq qalsa da, heç bir insan nəzarəti olmadan açar sözlər axtaran bir robot vasitəsilə həyata keçirildiyi güman edilir.

Bu, heç bir səbəb göstərilmədən söz və ifadə azadlığının necə məhdudlaşdırıla biləcəyinin həyəcan verici nümunəsidir. Söz azadlığına qarşı bu son dərəcə məhdudlaşdırıcı və müdaxiləedici hərəkət Azərbaycanın Media İnkişafı Agentliyinin bu gün nə qədər gücə malik olduğunu ortaya qoyur.

Azərbaycan Respublikası Medianın İnkişafı Agentliyi Tənqidlərə məhəl qoymur

Azərbaycanın Media İnkişafı Agentliyi azad mediaya müdaxilələrinə görə beynəlxalq tənqidlərə səbəb olub. 2021-ci ildə yaradılan agentliyin missiyası “media sektorunu təşviq etmək və inkişaf etdirmək” idi. Lakin onların yeni media qanunları söz və ifadə azadlığının birbaşa pozulmasına gətirib çıxardı.

Media qanunlarına “monitorinq” adı altında agentliyin atdığı bəzi addımları təqdim edirik:

- Məzmunun mövcud standartlara uyğunluğunu təmin etdiyini iddia edən elan olunmamış "plagiat" yoxlamaları.

- Veb saytların qanuni fəaliyyətinə icazə verilməzdən əvvəl qeydiyyatdan keçmələrinin tələb olunduğu reyestr xidmətinin qurulması. Qeydiyyatdan keçməzsə, hələ də tənqid dərc etmək əzmində olan sayı çox az olan saytlar bloklanacaq.

- Səlahiyyətlilər tərəfindən mübahisəli hesab edilən hər hansı məlumat üçün veb-saytlara nəzarət edən müdaxilə proqram təminatının quraşdırılması.

Agentliyin atdığı addımlar geniş etirazlarla qarşılanıb, lakin onlar öz məqsədləri üçün tənqidlərə məhəl qoymurlar. Nəticədə Azərbaycanda söz və ifadə azadlığı ciddi şəkildə sıxışdırılıb, çünki vətəndaşlar rəqəmsal platformalarda fərqli fikirlər səsləndirdiklərinə görə senzuraya məruz qalacaqlarından və ya cəzalandırılacaqlarından ehtiyat edirlər.

MİA-nın Copypaste Təftiş Proqramının Şəffaf Olmaması

MİA media orqanlarından və internet saytlarından qeydiyyat sənədlərini Agentliyə yenidən təqdim etmələrini tələb edən mübahisəli yoxlama proqramı hazırladığını dolayısı ilə bildirib. Proqram və onun işləmə mexanizmi qanunların ziddinə olaraq şəffaf şəkildə ictimaiyyətə açıqlanmayıb və onun həyata keçirilməsi Azərbaycanda söz və ifadə azadlığı ilə bağlı bir sıra suallar doğurub.

Qurum apardığı yoxlamaların strukturu və KİV-lərin qiymətləndirilməsi meyarları barədə heç bir məlumat açıqlamır. Bu şəffaflığın olmaması media orqanlarının məzmununa görə senzuraya məruz qalacağı və ya lazımi prosedur və ya potensial pozuntuların düzgün araşdırılmadan hüquqlarının məhdudlaşdırılacağı qorxusuna səbəb olub.

MİA-nın proqramı həmçinin səlahiyyətli orqanlar tərəfindən yaradılmış Reyestr Xidmətində hakimiyyəti tənqid edən veb-saytlar üçün qeydiyyat prosesi ilə bağlı narahatlıqları artırır. Qeydiyyat zamanı yoxlamaları aparan "xüsusi proqram" məxfi saxlanılır və ona görə də ərizələrin qanuni əsaslarla qəbul edilib-edilmədiyini müstəqil qiymətləndirmək imkanı yoxdur. Bundan əlavə, bu qeydiyyatların istifadəçilərin söz və ifadə azadlığı hüquqlarına necə təsir etdiyi aydın deyil və fərdlər təqib və ya senzura qorxusu olmadan hansı növ məzmun yerləşdirə biləcəkləri barədə qeyri-müəyyənlik yaradır.

MİA Reyestr Xidmətində Həqiqi Xəbər Saytlarının Qeydiyyatı

Azərbaycanda media haqqında yeni qanunun tətbiqindən sonra hakimiyyət bütün internet saytlarını öz reyestr xidmətində qeydiyyatdan keçirməyə çalışır. Bura təkcə hökuməti tənqid edən saytlar deyil, hətta bazasında hakimiyyəti tənqid edən 1 yazısı olmayan saytlar da daxildir. Bu qeydiyyat prosesi sirli Media İnkişafı Agentliyi (MİA) tərəfindən heç bir aydın təlimat və əsaslandırma olmadan həyata keçirilir.

MİA bütün veb-saytların reyestrində qeydiyyata alınmasının media manipulyasiyasından və dezinformasiyadan qorunmağa kömək edəcəyini iddia etsə də, onların heç bir ehtiyatlı araşdırma aparmadan müəyyən veb-saytları qeydiyyatdan keçirmək üçün “copy-paste” prosesindən istifadə etdikləri aşkar edilmişdir. Bu, heç bir real nəzarət və ya cavabdehlik olmadan həqiqəti yayımlayan xəbər saytların qeydiyyata alınması ilə bağlı narahatlıq yaradır.

Bundan əlavə, qeydiyyat prosesi məxfil saxlandığından, müstəqil xəbər mənbələrindən olan qanuni reportajların bu proses tərəfindən ədalətsiz şəkildə qadağan edildiyi ilə bağlı suallar yaranır. Nəhayət, bu qeydiyyat prosesi vətəndaşları sağlam demokratiyanın qorunması üçün əsas olan söz və ifadə azadlığından məhrum edir.

Növbədə nə var? Azərbaycanda Söz Azadlığına Yaradılan Təhlükə

Azərbaycanın yeni media qanunu söz azadlığının qorxuducu pozuntusudur və gələcək məhdudiyyətlərin fəsadları narahatlıq doğurur. Azərbaycan Respublikası Medianın İnkişafı Agentliyi səlahiyyətli orqanlar tərəfindən yaradılmış reyestr xidmətində tənqidi əhəmiyyət kəsb edən saytların qeydiyyatı ilə bağlı sərt siyasət həyata keçirib və onların saytları yoxlamaq üçün atdıqları müəmmalı addımlar söz azadlığına qarşı artan xətt üzrə istiqamət alan gələcək təzyiqdən xəbər verir.

Azərbaycanı bundan sonra nə gözləyir? Bu cür məhdudiyyətlərin tətbiqi insanların fikirlərini sərbəst ifadə etmək imkanlarını məhdudlaşdıracaq. Bu, həmçinin hökumətə onların nağıllarına və ya maraqlarına zidd olduğuna inandığı məlumatları senzura və ya silməyə imkan verəcək. Bu, jurnalistlər arasında özünüsenzuraya, eləcə də vətəndaşların öz ölkəsi və onun siyasəti haqqında məlumat çatışmazlığına səbəb ola bilər. Bundan əlavə, bu təzyiq tətbiqləri daha avtoritar hökumətləri üçün də ilham qaynağı ola bilər və bununla da bütün dünyada vətəndaşların ifadə azadlığının səviyyəsini məhdudlaşdıra bilər.

Nəticə

Yekun olaraq, Azərbaycan Respublikasının Media İnkişafı Agentliyi söz və ifadə azadlığını açıq şəkildə pozan qanun qəbul hazırlayıb və Əliyev hakimiyyəti bu qanunu qəbul edib edib. Səlahiyyətli orqanlar tərəfindən yaradılan reyestr xidmətində tənqidi əhəmiyyət kəsb edən saytların qeydiyyatı, açıqlanmayan copypaste yoxlama proqramı və MDA tərəfindən atılan digər mürtəce addımlar hökumətin fərqli yanaşma ifadəsini nəzarətdə saxlamaq və məhdudlaşdırmaq cəhdinin sübutudur. Media haqqında qanunun media azadlığını qorumaq məqsədi ilə qəbul edilməsinə baxmayaraq, ifadə azadlığına qoyulan məhdudiyyətlər çox açıqdır və Azərbaycanda media azadlığının hazırkı vəziyyəti qeyri-müəyyən vəziyyətdə qalır.

Qurdqanlı, "24 saat"
https://www.az24saat.org/24 saat
https://bit.ly/3LWBTAS